در اوستا، آتش جایگاه ویژه‌ای دارد چون نشانه زندگی و عشق است. ایرانیان باستان هم در همه جشن‌هایشان آتش روشن می‌کردند و به این بهانه اهورامزدا را می‌پرستیدند. اما مهمترین جشن‌ها برای پرستش آتش جشن سده بود. جشن سده که با سور و شادی و روشن کردن آتش همراه است، نمونه‌ای‌ست اصیل از یک جشن ایرانی تمام عیار. جشنی که بعد از نوروز و مهرگان مهمترین جشن در ایران باستان بوده است.
سده، جشن پیدایش آتش است. روایت های مختلفی هم درباره دلیل برگزاری این جشن در ایران باستان وجود دارد. در برخی از روایت های تاریخی اینطور آمده: صد روز که از زمستان بزرگ می‌گذشت ایرانیان جشن سده را برپا می‌کردند. چرا که در تقویم کهن، زمستان ۱۵۰ روزه و تابستان ۲۱۰ روزه بود. از اول زمستان (اول آبان ماه) تا ۱۰ بهمن که جشن سده است، ۱۰۰ روز و از ۱۰ بهمن تا نوروز و اول بهار ۵۰ روز و ۵۰ شب بوده.
آنها بر این باور بودند که در این زمان، اوج و شدت سرما سپری شده. به همین دلیل همه در دشت و صحرا گرد هم جمع می شدند و تلی بزرگ از خار و خس و هیزم جمع می‌کردند. و با همینکه شب فرا می‌رسید، آتش هم روشن میشد. به این شکل آنچه از سرما باقی مانده بود از بین می‌رفت. از آنجایی هم که همه در روشن کردن آتش مشارکت می‌کردند، جشن سده، جشنی بود نشان دهنده همسبتگی و مشارکت مردم.
سده به چه معناست؟
اما سده به چه معناست؟ بعضی دانشمندان می گویند نام سده از صد گرفته شده است.
ابوریحان بیرونی
ابوریحان بیرونی می‌نویسد: «سده گویند یعنی صد و آن یادگار اردشیر بابکان است. و در علت و سبب این جشن گفته‌اند که هرگاه روزها و شب‌ها را جداگانه بشمارند، میان آن و آخر سال عدد صد بدست می‌آید و برخی گویند علت این است که در این روز زادگان کیومرث – پدر نخستین – درست صدتن شدند و یکی از خود را بر همه پادشاه گردانیدند. و برخی برآنند که در این روز فرزندان مشی و مشیانه به صد رسیدند و اینطور آمده که: “شمار فرزندان آدم ابوالبشر در این روز به صد رسید”.
فردوسی
فردوسی اما، برگزاری جشن سده را از زمان هوشنگ شاه دانسته و در این باره گفته: “هوشنگ پادشاه پیشدادی، که شیوه کشت و کار، کندن کاریز و کاشتن درخت را به او نسبت می‌‌دهند، روزی در دامنه کوه ماری دید و سنگ برگرفت و به سوی مار انداخت و مار فرار کرد. اما از برخورد سنگها جرقه‌ای زد و آتش پدیدار شد”.
نظرات دیگران
نظر دیگر اینکه سده معروف، صدمین روز زمستان است. برای ایرانی‌ها دو ماه دی و بهمن سخت‌ترین ماه سال بود و برای گذشتن و پایان یافتنش جشن‌های زیادی برپا می‌کردند. از شب چله گرفته تا همین جشن سده. اگرچه مهرداد بهار در کتاب «پژوهشی در فرهنگ ایران» و رضا مرادی غیاث‌آبادی در کتاب «نوروزنامه»، بر این باورند که سَدَه در زبان اوستایی به معنای برآمدن و طلوع کردن است و ارتباطی با عدد ۱۰۰ ندارد و عدد «سد» به شکل «صد» از عربی گرفته شده.
جشن سده یکی از سه جشنی بوده که در دوران اسلامی برگزار میشده و تا اواخر دوره هخامنشیان هم دوام داشته ولی مغول‌ها که حمله کردند این چشن هم تا مدت‌ها برگزار نشد. در درباره خلفای عباسی این جشن باشکوه تر از قبل برگزار میشد و برگزاریش تا امروز نیز ادامه دارد.
بیشتر بخوانید: مناطق مناسب پرنده نگری در ایران
جشن سده چه طور جشنی بوده؟
برای برگزاری این جشن همه به صحرا می‌رفتند. و با بوته ها کوهی می‌ساختند و آنها را آتش می زدند و شادی و پایکوبی می‌کردند. و معتقد بودند این آتش بازمانده سرما را نابود میکند. گردآوری این بوته‌ها فریضه‌ای عمومی و دینی شمرده میشد. و بزرگان و مادران، کسانی را اجیر می‌کردند تا به جای آنها بوته جمع کنند. هرچند این تنها قسمت قضیه نبود و جشن، چهره ناخوشایندی هم داشت. پادشاهان و بزرگان دستور می دادند، مرغان و حیوان های صحرا را گرفته و آنها را به نفت آغشته کنند. بعد به پاهایشان دسته‌های گیاه خشک می‌بستند و آنها را به آتش می‌کشیدند و رها می‌کردند تا در صحرا و آسمان تیره به پرواز درآیند.
امروزه نیز جشن سده مثل گذشته برگزار میشود. از چند روز قبل مقدمات جشن فراهم می آید. روح‌الامینی از ماجرای سده‌سوزی کرمان در سال‌های دهه چهل شمسی روایت جالبی تعریف میکند. البته هنوز هم جشن سده در کرمان همینگونه برگزار میشود. او می‌نویسد: “نزدیک غروب دو موید، لاله به دست، با لباس سفید از باغچه بیرون آمده، زمزمه‌کنان به سده نزدیک می‌شوند و از سمت راست سه بار گرد آن می‌گردند. سپس این خرمن هیزم را با شعله لاله‌ها از چهار سو آتش می‌زنند. ساعت‌ها طول می‌کشد تا شعله‌ها و حرارت آتش فروکش کند و مردم، بویژه نوجوانان و جوانان بتوانند برای پریدن از روی آتش به بوته‌های پراکنده نزدیک شوند.”
بیشتر بخوانید: آیین‌های جشن آذرگان
جشن سده در کدام شهرها برگزار میشود؟
سده در ۱۰ بهمن هر سال در شهرهای مختلفی برگزار میشود. زرتشتیان تهران، کرج، استان یزد و روستاهای اطراف میبد و اردکان، کرمان و روستاها، اهواز، شیراز، اصفهان، اروپا (سوئد) و آمریکا (کالیفرنیا) و استرالیا گرد هم می‌آیند و با روشن کردن آتش، راز و نیاز میکنند. اگرچه در برخی از شهرها سده باشکوه‌تر از بقیه شهرها برگزار میشود. مثلا در کرمان و یزد.
کرمان
هنوز هم در کرمان رسم است که کشاورزان از خاکستر آتش بر زمین‌هاشان می‌پاشند. چون معتقدند خاکستر آتش سده به زمین برکت می‌دهد. به عقیده خیلی‌ها جشن سده کرمان نه تنها در ایران بلکه در دنیا همتا ندارد. جشن سده در خیابان سده شهر کرمان و در باغچه بداغ آباد حدود ۸۰ سال است که برگزار میشود و در بیشتر سال‌ها دو هزار نفر در آن شرکت میکنند.
یزد
اما در یزد: جشن سده در یزد و شهرستان تفت هم هرساله باشکوه برگزار میشود. این آیین در روز دهم بهمن ماه هر سال که در میان زرتشتیان به نام ‘روز مهر از ماه نیک اندیشی’ شهرت دارد با حضور چند هزار نفر از زرتشتیان از سراسر کشور در این شهرستان برپا می شود. در ابتدا مراسم گاته خوانی سرودهای زرتشت برپا میشود، در ادامه مراسم نوبت به نقاله خوانی و شاهنامه خوانی می‌رسد و بعد هم آتش ها روشن میشود و سده را به یکی از تماشایی ترین ها تبدیل میکند.
دسته:ایرانگردی
نظری ثبت نشده